De Brits-Canadese zendontvanger Wireless Set No. 19

In het OVCG-depot staat een 80 jaar oude Brits-Canadese zendontvanger van een type dat tijdens de bevrijding van de stad en provincie Groningen is gebruikt. Wat is het verhaal achter dit apparaat?

Radiocommunicatie in het Britse leger in 1940
In 1940 beschikte het Britse leger over communicatiemiddelen die begin jaren dertig waren ontwikkeld, maar bij het begin van de oorlog eigenlijk ongeschikt bleken. Dit werd mei 1940 pijnlijk duidelijk tijdens de strijd in Frankrijk, gevolgd door de overhaaste evacuatie van de British Expeditionary Force van de stranden bij Duinkerken. Dat het Brits leger over verouderde verbindingsmiddelen beschikte kwam niet helemaal als een donderslag bij heldere hemel. Reeds in 1937 waren door het Britse “Royal Signals Experimental Establishment” (SEE) ontwerpeisen opgesteld om te voldoen aan moderne verbindingseisen. In de ambtelijke defensie organisatie vorderde de ontwikkeling van deze state of the art zendontvanger in een tergend laag tempo. In 1940 produceerde SEE eindelijk drie experimentele sets naast de firma PYE Radio Ltd, die op eigen houtje een zendontvanger had ontwikkeld. De PYE apparatuur zag er veelbelovend uit, maar voldeed echter op geen enkele manier aan de SEE-specificaties.

The proof of the pudding is in the eating.. 
Op 25 november 1940 vond een fieldtest plaats onder deskundig toezicht van militair “top brass.” De twee modellen zendontvangers werden in een praktijksetting met elkaar vergeleken. SEE had heel zuinigjes 3 apparaten geconstrueerd, terwijl PYE tussen de 10 en 15 sets beschikbaar had voor de test. Spijtig genoeg voor SEE werkten twee van de drie van hun zendontvangers op het moment suprême niet. PYE daarentegen gaf een indrukwekkende demonstratie, misschien ook vergemakkelijkt door de beschikbaarheid van een ruime hoeveelheid reserve apparaten. Na een uitgebreid onderzoek bleek dat het PYE ontwerp goedkoper was en bovendien veel eenvoudiger te produceren. Kortom PYE kwam als winnaar uit de bus en kreeg opdracht om de “Wireless Set No 19” (meestal afgekort tot WS-19), zoals de zendontvanger inmiddels was gedoopt in productie te nemen.

De praktische uitvoering van de WS-19
In de behuizing bevonden zich twee separate zendontvangers, waarvan een op UHF, was bestemd voor afstanden tot 1 mijl en een kortegolf exemplaar voor afstanden tot ongeveer 15 mijl. Ook een intercom bedoeld voor gebruik in tanks vond een plaatsje in de kast. De WS-19 was relatief goedkoop te produceren omdat het chassis van de zendontvanger was gemaakt van dunne staalplaat waarin gaten waren gestanst om componenten een plaatsje te geven. Elke eenvoudig uitgeruste metaalwerkplaats in Engeland kon het chassis produceren, een niet te onderschatten voordeel in oorlogstijd. Een noviteit betrof de integratie van de zender en de ontvanger. Een slimme schakeling zorgde ervoor dat beide automatisch op dezelfde frequentie waren afgestemd. Het klinkt niet als een enorme innovatie, maar dat was het wel in 1940. Het betekende tijdwinst tijdens het afstemmen van de set.

In 1941 werden de eerste exemplaren aan defensie geleverd. WS-19’ s werden ingebouwd in alle mogelijk voertuigen zoals tanks, verkenningsvoertuigen, brencarriers, jeeps, vrachtauto’ s etc.

De Noord-Afrikaanse campagne
Tijdens de Noord-Afrikaanse campagne, waarbij de Geallieerden het opnamen tegen de troepen van Rommel, wreekte zich het feit dat de eerste WS-19’ s niet voldeden aan de SEE-specificaties. Door de hitte in de woestijn bezweek een cruciaal onderdeel waarvan de maximum werkingstemperatuur veel te laag was gespecificeerd. Ongelukkiger kon het niet! De meeste WS-19’ s vielen uit en hiermee het overgrote deel van de Bitse verbindingen. Met extreme spoed werden de onderdelen, nu wel conform SEE-specificaties(!), in de USA besteld en direct naar Noord-Afrika overgevlogen om in de defecte apparatuur te worden gemonteerd.

Verbeterde modellen
Op basis van gebruikservaring werd eind 1941 een verbeterd model ontwikkeld dat begin 1942 als WS-19 Mk2 in productie werd genomen. Later gevolgd door de WS-19 Mk3, opnieuw een gemodificeerde uitvoering die minder stroom verbruikte en vanaf 1943 tot het einde van de oorlog werd geproduceerd. Vanaf 1942 werden de WS-19 Mk2 in de USA, Canada en Australië in licentie vervaardigd. Deze sets waren met veel betere componenten geconstrueerd dan de oorspronkelijke in Engeland geproduceerde apparaten. Omdat rekening werd gehouden met export naar Rusland in het kader van de “lend-lease” overeenkomst, werden US en Canadese sets voorzien van gecombineerde Engelse en Cyrillische tekst. Medio 1943 werd in Canada de Mk3 in productie genomen.

Het depot-exemplaar
De Canadese WS-19 uit het OVCD depot, is van het type Mk3. Helaas kan niet worden vastgesteld of dit exemplaar daadwerkelijk tijdens de bevrijding van Groningen is gebruikt. Wat we zeker weten is dat in elke Canadese tank en verkenningsvoertuig per definitie een WS-19 was gemonteerd, dus zijn ze met zekerheid bij de bevrijding van Groningen ingezet.

Gebruikers van de WS-19
Tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben uitgezonderd de US Army, de Geallieerde legers van Engeland, Canada, Australië, Nieuw Zeeland en de Soviet Unie via Lend lease, de WS-19 gebruikt. Na de oorlog hebben de Britten ze tot midden jaren zestig in een secundaire rol gebruikt. De Nederlandse Landmacht had de WS-19 tot medio jaren vijftig in de bewapening. Hoewel de Wireless Set no 19 technisch bepaald niet perfect was, hebben deze “tankmobilofoons” de Geallieerde verbindingen gemiddeld genomen op adequate wijze verzorgd. Het WS-19 concept was zo succesvol dat begin jaren vijftig in Engeland een moderne zendontvanger werd ontwikkeld die bij nadere inspectie verdacht veel op de WS-19 leek.

Voor Nederland gold hetzelfde. De firma Thermion uit Lent bij Nijmegen construeerde een verbeterde uitvoering, die echter niet door de Koninklijke Landmacht werd geaccepteerd. Samengevat mag de Wireless Set no 19 zonder overdrijving een Geallieerd succesnummer en communicatie-icoon worden genoemd!

Jan Rijnders, 28 augustus 2023